Γιορτές εθίμων

O Άγιος Τρύφωνας, προστάτης της αμπελουργίας τιμάται στην αμπελουργική Γουμένισσα. Το Κουρμπάνι του Αγίου Τρύφωνα διοργανώνεται κάθε πρώτη Φεβρουαρίου στο εκκλησάκι του Αγίου Τρύφωνα. Στην αυλή της εκκλησίας στήνεται μαγειρειό με καζάνια από εθελοντές μαγείρους και νωρίς το πρωί σφάζεται το μοσχάρι και βράζει σε μεγάλα καζάνια.

Μόλις το βραστό είναι έτοιμο, αμέσως μετά τη θεία λειτουργία, ο ιερέας το διαβάζει και κατόπιν μοιράζεται στον κόσμο. Τα ζώο-θυσία προσφέρουν οι πιστοί αμπελουργοί στον Άγιο Τρύφωνα για να προστατεύσει την παραγωγή τους.

Στη γιορτή παίρνουν μέρος και τα γνωστά πανελληνίως «Χάλκινα της Γουμένισσας» ενώ προσφέρεται στους παρευρισκόμενους υπέροχο κρασί Γουμένισσας.

Το Κουρμπάνι (που σημαίνει «θυσία») είναι ένα έθιμο με καταβολές από την αρχαιότητα, όταν οι Αρχαίοι Έλληνες θυσίαζαν ζώα στους θεούς για να τους εξευμενίσουν και για να έχουν αίσιους οιωνούς. To κυριότερο Kουρμπάνι των Ανατολικορωμυλιωτών Πολυκάστρου είναι αυτό που γίνεται προς τιμή του Αγίου Γεωργίου. Συνήθως ο Απρίλιος τυχαίνει πάντα σχεδόν την σαρακοστή και ο Αη Γιώργης γιορτάζεται τη 2η ημέρα του Πάσχα. Γι αυτό και το Κουρμπάνι γίνεται την Δευτέρα μετά την Κυριακή του Θωμά, επάνω στο λόφο του Αγίου Νεκταρίου, στο συνηθισμένο τόπο της θυσίας.

Άνδρες από κάθε γειτονιά σφάζουν ζυγούρια το πρωί και στη συνέχεια τα βράζουν. Στον τόπο αυτό οι κουρμπαντζήδες στήνουν ψησταριές και τραπέζια με διάφορα εδέσματα και ρέει άφθονο το τσίπουρο και το κρασί. Πολλοί επισκέπτονται το χώρο για να δοκιμάσουν τις νοστιμιές. Το απόγευμα, οι γυναίκες μαζεύονται σχηματίζοντας ημικύκλιο, κάθε μία απέναντι από το καζάνι της γειτονιάς της με τα μπαράτσια τους (μεταλλικά σκεύη).

Ο ιερέας ευλογεί τους παρευρισκομένους και λένε ευχές για καλές παραγωγές, υγεία και ειρήνη στον κόσμο. Κάποιο από τα χορευτικά τμήματα του Συλλόγου χορεύει χορούς της Ανατολικής Ρωμυλίας και στη συνέχεια μοιράζεται το κουρμπάνι. Το βραδάκι στην πλατεία της 28ης Οκτωβρίου υπάρχει πάντα μουσική και ακολουθεί γλέντι. (Από το αρχείο της Ελένης Χαμουρούδη)

Έθιμο με αρχαιοελληνικές καταβολές που έφεραν στην περιοχή οι πρόσφυγες από την ανατολική Θράκη, το έθιμο της ΜΠΑΜΠΩΣ αναβιώνει κάθε χρόνο στις 8 Ιανουαρίου από τις γυναίκες των οικισμού του Άσπρου και της Καλίνδροιας και αποτελεί μια από τις πιο χαρακτηριστικές παραδοσιακές εκδηλώσεις.

Με το έθιμο τιμάται η "Μπάμπω", η μαία του χωριού, ένα πρόσωπο ξεχωριστό για τις μικρές κοινωνίες εκείνης της εποχής και ειδικά για τις γυναίκες. Στο πρόσωπο της τιμάται η ζωή, η γονιμότητα, η γυναίκα, που μέσα από τις οδύνες του τοκετού μεταμορφώνεται σε μάνα.

Το έθιμο του Λαζάρου (Λαζαρίνες) τελείται το Σαββατοκύριακο πριν από τη Μεγάλη Εβδομάδα από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Μανδρών, Μάνδρες. Σύμφωνα με το έθιμο το Σάββατο του Λαζάρου μια μεγάλη ομάδα παιδιών περιφέρεται από σπίτι σε σπίτι ψέλνοντας τα Κάλαντα του Λαζάρου. Οι νοικοκυρές των σπιτιών δίνουν στα παιδιά κεράσματα, λεφτά αυγά κ.α.

Όταν η παρέα φεύγει η νοικοκυρά ρίχνει ένα ποτήρι νερό σε κάποιο κορίτσι, κίνηση που συμβολίζει την πρόκληση βροχής του Απρίλη για την πρόοδο όλης της φύσης. Τα κάλαντα συμβολίζουν μια καλή ευκαιρία για να γίνουν διάφορα προξενιά και οι πεθερές να διαλέξουν νύφες.

Την επόμενη ημέρα, με όργανα και διάφορα παραδοσιακά εδέσματα, νέοι των Χορευτικών τμημάτων του Πολιτιστικού Συλλόγου Μανδρών, ξεκινούν από το σπίτι της «Μαμάς του Λαζάρου» και χορεύοντας και τραγουδώντας, κατευθύνονται στο σπίτι της «Νονάς του Λαζάρου» για να της αναγγείλουν το χαρμόσυνο γεγονός της Αναστάσεως του Λαζάρου.

Στην Παιονία οι διαδικασίες του γάμου άρχιζαν από πολλές μέρες πριν. Την Τετάρτη γινόταν το κάλεσμα των προσκεκλημένων. Την Πέμπτη η νύφη άπλωνε σε ένα δωμάτιο τα προικιά της για να τα θαυμάσουν συγγενείς και φίλοι και το βράδυ γινόταν το πρώτο γλέντι. Την ίδια μέρα ο γαμπρός, συνοδεία συγγενών πήγαινε στο σπίτι του κουμπάρου για να συνεννοηθούν για τις τελικές διαδικασίες του γάμου.

Την Παρασκευή οι συγγενείς του γαμπρού πήγαιναν την «κουλούρα του γάμου» καθώς και δώρα στη νύφη.

Σάββατο το βράδυ άρχιζαν τα γλέντια και στα δύο σπίτια με πολύ μουσική και φαγοπότι.

Την Κυριακή, από το πρωί μεταφερόταν η προίκα της νύφης στο σπίτι του γαμπρού κα το μεσημέρι γινόταν το ξύρισμά του, μετά μουσικής. Ο γαμπρός, οι συγγενείς του και ο κουμπάρος πήγαιναν στο σπίτι της νύφης για να την πάρουν και να τη συνοδέψουν στην εκκλησία.

Μετά την ολοκλήρωση της στέψης οι νεόνυμφοι πήγαιναν στο σπίτι του γαμπρού όπου ακολουθούσε πάλι γλέντι και χορός ενώ οι φίλοι του γαμπρού χορεύοντας έκαιγαν το τσεμπέρι της πεθεράς.

Μετά την Κυριακή του γάμου συνηθιζόταν η νύφη να πηγαίνει στη βρύση του χωριού κρατώντας ένα χάλκινο σκεύος που είχε μέσα διάφορα νομίσματα και την ώρα που το ξέπλενε της έπεφταν τα νομίσματα τα οποία οι νεαροί που ήταν εκεί τα μάζευαν.

Όλη την εορταστική περίοδο των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και μέχρι και τα Θεοφάνια, τα έθιμα στο Κιλκίς είναι ενδιαφέροντα και σημαντικά.

Τα Χριστούγενα:

Την παραμονή των Χριστουγέννων, όπως σε κάθε γωνιά της Ελλάδας, τραγουδιούνται τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα. Παρέες νεαρών αγοριών και κοριτσιών ξεχύνονται στους δρόμους για να μεταφέρουν το χαρμόσυνο μήνυμα της γέννησης του Χριστού. Τα τραγούδια δίνουν ευχές στους νοικοκύρηδες του σπιτιού με το γνωστό «Καλήν εσπέραν άρχοντες, αν είναι ο ορισμός σας, Χριστού τη θεία γέννηση να πω στ’ αρχοντικό σας…» Λέγονται όμως και κάλαντα ανάλογα της καταγωγής και της ιδιαίτερης περιοχής προέλευσης των κατοίκων, π.χ. ποντιακά, θρακιώτικα ή και ανάλογα με το επάγγελμα τους, π.χ. γεωργοί, κτηνοτρόφοι, κλπ. Τους νέους που λένε τα κάλαντα, τους δίνουνδιάφορες λιχουδιές ή χρήματα. Εάν τύχαινε κάποιος νοικοκύρης να μην ανοίξει την πόρτα, τα κάλαντα έπαιρναν μορφή πειράγματος όπως «Αφέντη μου, στην κάπα σου χίλιες χιλιάδες ψείρες, άλλες γεννούν, άλλες κλωσούν, άλλες αυγά μαζώνουν…». Άλλα Χριστουγεννιάτικα Έθιμα:

• Έθιμο «Κόλιντε». Αναβιώνει στην περιοχή της Παιονίας, την παραμονή των Χριστουγέννων.
• Έθιμο «Ρουσαλήδες». Ξεκινάει να γιορτάζεται από την τρίτη ημέρα των Χριστουγέννων φθάνοντας μέχρι ανήμερα του Αγίου Ιωάννη.

Την Πρωτοχρονιά:

Επαναλαμβάνονται, όπως σε κάθε μέρος της Ελλάδας, τα κάλαντα της πρωτοχρονιάς που περιλαμβάνουν το καλωσόρισμα του νέου έτους και ευχές με τους νέους να πηγαίνουν από σπίτι σε σπίτι και οι νοικοκυραίοι να τους υποδέχονται με χαρά ανταμείβοντάς τους με καλούδια ή χρήματα. Το πιο συνηθισμένο τραγούδι που ακούγεται είναι το «Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά ψηλή μου δενδρολιβανιά, κι αρχή-κι αρχή καλός μας χρόνος κλπ».

• Το ποδαρικό της Πρωτοχρονιάς. Ένα πολύ διαδεδομένο έθιμο σύμφωνα με το οποίο η πρώτη επίσκεψη της νέας χρονιάς στο σπίτι έπαιζε ρόλο για το πώς θα εξελιχθεί ολόκληρη η χρονιά και γι’ αυτό το ποιος θα έκανε το ποδαρικό είχε μεγάλη σημασία. Έπρεπε να αποφευχθεί να μπει στο σπίτι κάποιος θεωρούμενος γρουσούζης και να επιδιωχθεί ποδαρικό από κάποιον γουρλή και καλότυχο.
• Το έθιμο της «Καμήλας» στο Πολύκαστρο, αναβιώνει ανήμερα της Πρωτοχρονιάς.
• Το έθιμο των «Μωμοέρων» που ξεκινά από τις μέρες της Πρωτοχρονιάς φθάνοντας μέχρι τα φώτα, αναβιώνει από τους ποντιακούς συλλόγους του Κιλκίς.

Τα Θεοφάνια:

Σημαντική γιορτή της Χριστιανοσύνης με ιδιαίτερο εορταστικό τελετουργικό που αποτελεί ο αγιασμός των υδάτων και πάντα προσελκύει τη συμμετοχή πολλών πιστών. Τα Θεοφάνια ή τα Φώτα αγιάζονται τα νερά για να εξαφανιστούν τα κακά πνεύματα, που όπως λέει η παράδοση κυκλοφορούν ελεύθερα από την ημέρα της γέννησης του Χριστού μέχρι τη βάπτιση του. Κατά την τελετή του αγιασμού των υδάτων στο Κιλκίς, σε μέρη όπου δεν υπάρχει λίμνη ή ποτάμι αγιάζονται τα νερά στον περίγυρο της εκκλησίας ή στην κολυμβήθρα. Λαμπρός είναι ο αγιασμός των νερών της λίμνης της Δοϊράνης, του ποταμού Αξιού, του Γαλλικού με τη γνωστή κατάδυση του τιμίου Σταυρού που νέοι άνθρωποι, βουτούν στα νερά προκειμένου να τον ανασύρουν.

Ο Πoντιακός Γάμος:

Οι Έλληνες του Πόντου στη θέση της λέξης γάμος χρησιμοποιούσανε τον όρο «χαρά» δίνοντας έμφαση στο χαρμόσυνο γεγονός της παντρειάς. Το Σάββατο το βράδυ γίνονταιδύο χωριστά γλέντια, στο σπίτι του γαμπρού και της νύφης.Στον ποντιακό γάμο, για κάθε κίνηση ή συνήθειο πρέπει ο κουμπάρος, ο γαμπρός ή και οι συγγενείς να δίνουν τα ανάλογα χρήματα όπως για παράδειγμα στο ξύρισμα του γαμπρού όπου ο κουρέας προσποιείται ότι το ξυράφι δεν κόβει αναμένοντας το φιλοδώρημα από τον κουμπάρο. Την Κυριακή, νωρίς το απόγευμα ο γαμπρός, ο κουμπάρος, οι συγγενείς και οι φίλοι ξεκινούν με συνοδεία τα μουσικά όργανα, για το «νυφέπαρμαν», να πάρουν δηλαδή τη νύφη. Εκεί, ο κουμπάρος καλείται να πληρώσειγια να φορέσει η νύφη το παπούτσι της και στήνεται το αποχαιρετιστήριο γλέντι λίγο πριν την αναχώρηση για την εκκλησία. Κατά την τελετή της στέψης μόλις ο παπάς πει το «Ησαΐα χόρευε» οι φίλοι του κουμπάρου, που στέκονται πίσω του, τον σηκώνουν ψηλά και τον αφήνουν ελεύθερο μόλις τάξει φιλοδώρημα. Μετά το στεφάνωμα η γαμήλια πομπή κατευθύνεται στο σπίτι του γαμπρούόπου η νύφη θα σπάσει ένα πιάτο για γούρι. Αργά το απόγευμα ακολουθεί το γαμήλιο τραπέζι συνοδεία μουσικής και χορού ενώ οι καλεσμένοι φέρνουν δώρα στους νεόνυμφους. Σε πολλά χωριά, κυρίως εκείνα που οι κάτοικοι κατάγονται από τον Καύκασο, όπως το Ηλιόλουστο και το Χωρύγι, οι προσκεκλημένοι δωρίζουν χρήματα στους νεόνυμφους και τον κουμπάρο. Ο ποντιακός γάμος τελειώνει τα ξημερώματα της Κυριακής προς τη Δευτέρα με μουσική και χορούς.

Θρακιώτικος Γάμος:

Ο θρακιώτικος γάμος ξεκινάει το Σάββατο το απόγευμα, με τις γυναίκες από το σόι της νύφης να προετοιμάζουν τη νύφη ακολουθώντας το τελετουργικό της παράδοσης. Την Κυριακή το πρωί οι προετοιμασίες και τα έθιμα συνεχίζονται. Ο πατέρας της νύφης κρατώντας το τσουρέκι του γάμου την σταυρώνει, της δίνει τις ευχές του και αμέσως μετά το σπάνε στο κεφάλι της νύφης και το μοιράζουν. Εντωμεταξύ ο γαμπρόςπροετοιμάζεται και ντύνεται με τη βοήθεια των φίλων του ενώ ο κουμπάρος και οι συγγενείς με τα μουσικά όργανα ξεκινούν για το σπίτι της νύφης. Εκεί, οι φίλες της νύφης κρύβουν το ένα παπούτσι της και ο κουμπάρος πρέπει να πληρώσει για να το δώσουν και να το φορέσει η νύφη. Στη συνέχεια, ο πατέρας και ο αδερφός της νύφης τη συνοδεύουν έξω από το σπίτι, εκείγίνεταιοαποχαιρετιστήριος χορός και αμέσως μετά η γαμήλια πομπή ξεκινάει για την εκκλησία. Αφού ολοκληρωθεί η τελετή της στέψης όλοι μαζί, συνοδεία της μουσικής πηγαίνουν για το σπίτι του γαμπρού όπου τους δέχεται η μάνα του η οποία αδειάζει μπροστά στα πόδια τους δύο ποτήρια που περιέχουν το ένα νερό και το άλλο κρασί ενώ τους κερνά γλυκό. Οι νιόπαντροι αφού περάσουν την πόρτα θα πρέπει να πατήσουν σίδερο με το δεξί τους πόδι, πράγμα που σημαίνει ότι θα είναι σιδερένιοι και γεροί στον γάμο τους και το νέο σπιτικό τους. Μετά η πεθερά προσφέρει στη νύφη ένα καρβέλι ψωμί για το καλό. Σειρά πλέον έχει το γλέντι, με τη συμμετοχή των νιόπαντρων το οποίο κρατάει μέχρι το πρωί.

Βλάχικος Γάμος:

Ο βλάχικος γάμος είναι έθιμο με ρίζες στις αρχαιοελληνικές διονυσιακές παραδόσεις. Ο γάμος των Σαρακατσάνων ξεκινούσε μια βδομάδα πριν από την τελετή της στεφάνωσης. Την προηγούμενη Κυριακή νεαρά παιδιά καλούν τους συγγενείς από σπίτι σε σπίτι και τους κερνάνε ούζο. Την Τετάρτη στα σπίτια του γαμπρού και της νύφης έφτιαχναν την μαγιά για την κουλούρα και την Πέμπτη τη ζύμωναν και την έψηναν. Το διήμερο αυτό όλη η διαδικασία συνοδευόταν με τραγούδια και πολύ χορό. Την Παρασκευή στο σπίτι του γαμπρού ετοίμαζαν τον φλάμπουρα, είδος λάβαρου του γάμου. Το Σάββατο προσέρχονταν στο σπίτι της νύφης και του γαμπρού οι προσκεκλημένοι τους οι οποίοι έφερναν ένα δώρο στους νεόνυμφους ενώ το γλέντι κρατούσε μέχρι τα ξημερώματα. Την Κυριακή αφού ξύριζαν τον γαμπρό και έβαζε την καλή του φορεσιά ξεκινούσαν καβάλα σε άλογα, τραγουδώντας,για το σπίτι της νύφης. Εκεί τους περίμεναν με στρωμένα τα τραπέζια και τα δυο σόγιακαι προσέφεραν το ένα στο άλλο τη δική του κουλούρα. Μετά τα κεράσματα και το φαγοπότι η νύφη έσερνε τον αποχαιρετιστήριο χορό και κατόπιν ανέβαινε σε ένα άσπρο άλογο και ξεκινούσαν για την εκκλησία. Η τελετή της στέψης γινόταν στο χωριό του γαμπρού. Μετά τη στέψη όλοι μαζί πήγαιναν στο σπίτι του γαμπρού όπου εκεί άρχιζε το τελικό γλέντι. Στους χορούς, ο πρώτος χορευτής κρατούσε πάντα τον φλάμπουρα και το γλέντι συνεχιζόταν μέχρι τις πρωινές ώρες.

Γάμος στην Παιονία:

Στην Παιονία οι διαδικασίες του γάμου άρχιζαν από πολλές μέρες πριν. Την Τετάρτη γινόταν το κάλεσμα των προσκεκλημένων. Την Πέμπτη η νύφη άπλωνε σε ένα δωμάτιο τα προικιά της για να τα θαυμάσουν συγγενείς και φίλοι και το βράδυ γινόταν το πρώτο γλέντι. Την ίδια μέρα ο γαμπρός, συνοδεία συγγενών πήγαινε στο σπίτι του κουμπάρου για να συνεννοηθούν για τις τελικές διαδικασίες του γάμου. Την Παρασκευή οι συγγενείς του γαμπρού πήγαιναν την «κουλούρα του γάμου» καθώς και δώρα στη νύφη. Σάββατο το βράδυ άρχιζαν τα γλέντια και στα δύο σπίτια με πολύ μουσική και φαγοπότι. Την Κυριακή, από το πρωί μεταφερόταν η προίκα της νύφης στο σπίτι του γαμπρού κα το μεσημέρι γινόταν το ξύρισμά του, μετά μουσικής. Ο γαμπρός, οι συγγενείς του και ο κουμπάρος πήγαιναν στο σπίτι της νύφης για να την πάρουν και να τη συνοδέψουν στην εκκλησία. Μετά την ολοκλήρωση της στέψης οι νεόνυμφοι πήγαιναν στο σπίτι του γαμπρού όπου ακολουθούσε πάλι γλέντι και χορός ενώ οι φίλοι του γαμπρού χορεύοντας έκαιγαν το τσεμπέρι της πεθεράς. Μετά την Κυριακή του γάμου συνηθιζόταν η νύφη να πηγαίνει στη βρύση του χωριού κρατώντας ένα χάλκινο σκεύος που είχε μέσα διάφορα νομίσματα και την ώρα που το ξέπλενε της έπεφταν τα νομίσματα τα οποία οι νεαροί που ήταν εκεί τα μάζευαν.

Γιορτάζεται στον Βαπτιστή, την Κυριακή της Κρεατινής και σχετίζεται με την γονιμότητα της γης. Έφτασε με τους πρόσφυγες από χωριά της Ανατολικής και Βόρειας Θράκης.

Στο έθιμο συμμετέχουν μόνο οι άνδρες του χωριού και κεντρικά πρόσωπα της τελετής είναι ο Καλόγερος, η γριά με το μωρό, η νύφη, οι κατσιβέλες και τα παλικάρια που με μουτζουρωμένα πρόσωπα τριγυρνούν στο χωριό και κλέβουν από τα σπίτια διάφορα αντικείμενα τα οποία στη συνέχεια επιστρέφουν αφού οι νοικοκύρηδες καταβάλουν «πληρωμή» σε είδος.

Η γιορτή ολοκληρώνεται στην πλατεία του χωριού, με εικονικές αρόσεις των χωραφιών, στις βοϊδάμαξες ζεύονται παλικάρια του χωριού αντί τα βόδια και ο Καλόγερος επιδίδεται σε σπορά κάνοντας «πικάντικες» ευχές για τη γονιμότητα των χωραφιών.

Η Σιντιάνκα (που σημαίνει καθιστή συγκέντρωση, αντάμωμα) είναι ένα εντυπωσιακό έθιμο που θα συναντήσει κανείς στο Πολύκαστρο, όπου στο τέλος του θέρους ανάβουν μεγάλη φωτιά κάτω από τους ήχους τοπικών μουσικών οργάνων. Επίσης το Κουρμπάνι, ένα άλλο πανάρχαιο έθιμο γίνεται τακτικά εδώ αλλά και το "Καρναβάλι του Άσπρου".

Στην Ανατολική Ρωμυλία, από όπου προέρχεται, η σιντιάνκα δεν ήταν έθιμο, ήταν περισσότερο συνήθεια. Τα ζεστά φθινοπωρινά απογεύματα και μέχρι τα πρώτα κρύα του χειμώνα, οι γυναίκες έπαιρναν τη ρόκα ή το αδράχτι για να γνέσουν το μαλλί και μαζεύονταν, "αντάμωναν" στα σταυροδρόμια για λίγη κουβέντα, να πουν τα νέα τους, να μοιραστούν τα προβλήματά τους. Επειδή όμως το σκοτάδι έπεφτε γρήγορα, άναβαν μεγάλες φωτιές.

Άνδρες και γυναίκες, νέοι και μεγάλοι μαζεύονταν παρέες - παρέες και τραγουδούσαν τραγούδια αγάπης. Οι άνδρες φρόντιζαν για τη φωτιά φέρνοντας μεγάλα δεμάτια από θερισμένα στάχια και οι γυναίκες καθόντουσαν γύρω από τη φωτιά και έκαναν τις δουλειές που είχαν φέρει από το σπίτι (γνέσιμο, πλέξιμο κ.λπ.) και φυσικά τραγουδούσαν.

Οι καλλίφωνες γυναίκες τραγουδούσαν πρώτες και οι υπόλοιπες επαναλάμβαναν τα στιχάκια. Η δε φωτιά ήταν δυνατή και όπως έλεγαν έφεγγε ο τόπος, γιατί αντικαθιστούσε και το ηλεκτρικό φως που τότε δεν υπήρχε. Σήμερα, σε ανάμνηση όλων των παραπάνω, ο Σύλλογος Ανατολικορωμυλιωτών Πολυκάστρου οργανώνει, κάθε χρόνο στα μέσα του Σεπτεμβρίου, γιορτή σε κεντρικό σημείο της πόλης με τη συμμετοχή πλήθους κόσμου.